تلفیق تروریسم و تکفیر در حرم شاه‌چراغ

مسعود بهرامیان : در پی حادثه دل‌خراش حرم شاه‌چراغ (ع) ضمن ابراز همدردی با خانواده‌های جان‌باخته، بد نیست نکاتی در خصوص تکفیر بیان شود:

۱- همبستگی و انسجام اجتماعی نه‌تنها میان پیروان یک دین، بلکه میان انسان‌ها امری معقول، اخلاقی و زیستی است. یکی از اصول و ارزش‌هایی که تقریبی‌ها باید به آن پایبند باشند اجتناب از «تکفیر، تفسیر و اتهام بدعت» است. متأسفانه یکی از خطرناک‌ترین ابزار تخریب بنیاد جامعه «تکفیر» است. شخصی که کلمه «لا اله الا اله» را بر زبان جاری کند در سلک اسلام و مسلمانی است و حق تکفیر از او ساقط می‌شود زیرا اسلام حکم به‌ظاهر افراد می‌کند.

۲- تکفیر در لغت بر وزن تفعیل از ماده کفر به معنای پوشش و پوشیدن است. شب را به خاطر اینکه روز را می‌پوشاند و کشاورز را به خاطر اینکه دانه را در زیرزمین مخفی می‌کند، کافر گویند. تکفیر در اصطلاح معانی مختلفی دارد مانند کفاره دادن بابت برخی گناهان عبادی و اعمال برخی کارهای خوب که باعث می‌شود گناهان شخص زدوده شود، اتهام کفر به دیگری زدن.

۳- آیا تکفیر ریشه در اسلام دارد؟ با بررسی منابع تاریخی پی به این امر می‌بریم که تکفیر قبل از اسلام، در ادیان ماقبل اسلام شیوع و رواج داشت. در زرتشتی گری مانی و مزدک تکفیر و حکم مرگ آنان توسط موبدان زرتشتی صادر شد. در مسیحیت، دادگاه‌های تفتیش عقاید از نخستین موارد تکفیر، گزارش‌شده است. در اسلام نخستین شخصی که تکفیر کرد ولید بن عقبه در جریان جنگ بنی مصطلق بود. در عصر خلفای راشدین خوارج نخستین گروهی بودند که غیر خوارج را تکفیر کردند، یکی از فرق اسماعیلیه دیگران را تکفیر می‌کرد. امروزه جمعیت «تکفیر و هجرت» به رهبری مصطفی شکری در مصر جوامع اسلامی را تکفیر و آنان را جاهل می‌خوانند. حساب گروه‌های افراطی مانند داعش که یکی از مبانی فکری شأن تکفیر است نیز باید بر این مجموعه افزود.

۴- بزرگان دین، تلاش می‌کردند تا با جهت‌دهی صحیح، اختلافات فکری را به مشترکان دینی متصل کنند. یکی از اقدامات آن‌ها پرهیز از تکفیر طرفداران فرقه‌های اسلامی بود. آنان می‌کوشیدند با گشودن باب اجتهاد و تأویل، جلوگیری از تنگ‌نظری و بدبینی نسبت به مخالفان، پرهیز از خودخواهی و استبداد در رأی از پدیده تکفیر جلوگیری کنند. امام علی ع در مورد کسانی که علیه او شوریدند گفت: آنان برادران ما هستند که بر ما شوریده‌اند، ولی آن‌ها را تکفیر نکرد. از نگاه امام باقر نه‌تنها تکفیر مسلمانان، بلکه سب و لعن آنان نیز مانند قتل آنان است. امام ابوحنیفه، امام شافعی و ابن حزم آندلسی معتقدند؛ کسی که اهل قبله است را نمی‌توان تکفیر کرد. علامه شرف‌الدین می‌گوید: اختلاف عالمان شیعه و اهل سنت از سنخ اختلاف دو مجتهد از یک مذهب است که هرگز تلازمی با تکفیر پیروان مذاهب ندارد.

۵ – کتاب آسمانی قرآن، معیار مسلمانی را در ایمان به خدا، فرشتگان، انبیا، کتب اسمانی، قیامت و عمل به احکام ضروری دین می‌داند. پس آیا کسی که مغایر عقیده فردی شیعی به امامت سیاسی ائمه شیعی اعتقاد ندارد شایسته تکفیر است؟ آیا فرد شیعی به عدالت همه صحابه معتقد نیست کافر است؟

۶- از موجبات تکفیر می‌توان به جهل، تعصب، کینه‌ورزی، کژفهمی از متون دینی، اختلافات فکری- فقهی، فتنه‌گری حاکمان و دشمنان اسلام اشاره کرد.

۷- متأسفانه زمانی که جاهلان بر مسند عاقلان اجتماعی و دینی بنشینند و از متون و نصوص دینی آگاه نباشند به کمترین دلیل و بهانه‌ای و فقط به‌صرف مخالفت با اندیشه آنان، حکم تکفیر را صادر می‌کنند. از معیارهای تکفیر می‌توان به انکار و سب خدا، نبوت، ضروریات دین اشاره کرد.

۸ – راه مقابله با تکفیر، استفاده از زور و خشونت نیست، بلکه این امر کار را مشکل‌تر خواهد کرد. گرچه این اقدام می‌تواند به‌عنوان گزینه آخر باشد (مصداق مقابله حضرت امیر با خوارج که ابتدا از طریق گفت‌وگو بود و در آخر با آنان نبرد کرد)، راه مقابله با آن از راه علم و دانش و نشر حقایق دینی و اخلاقی هم نوع‌دوستی توسط متخصصان آن فن است. اگر این فرهنگ در جامعه نهادینه شود که افراد به‌جای تکفیر شخص و مصداقی در موارد غیر متقن و اختلافی به تکفیر نوعی و خالی از مصداق روی‌آورند، بسیاری از مشکلات امت اسلامی حل خواهد شد.

۹- منطقی است که انسان در مورد نظریاتی که دارد مورد پرسش قرار گیرد و به‌وقت با وی مناقشه کند، ولی ما عادت کرده‌ایم به مناقشاتی بپردازیم که مبتنی بر لوازم و پیامدهای این دیدگاه است و به همین دلیل کار به تکفیر می‌انجامد.

محقق و پژوهشگر حوزه تقریب مذاهب اسلامی