نگاهی به نمایش « باغ زرشک»

تئاتر باغ زرشک با شیوه‌ روایت، مکان اجرا و فضای داستانی‌اش، در اولین مواجهه با تماشاگر، ارتباط میان شهر و تئاتر، همچنین شهر و تاریخ را به مخاطبانش یادآور می‌شود.

جن هاروی در کتاب‌اش با عنوان « تئاتر و شهر» در پاسخ به این سوال که چرا ارتباط میان شهر و تئاتر اهمیت دارد؟ بیان کرده است که: « شناخت تئاتر در ارتباط با شهر، در شناخت هر دوی آن‌ها کار ساز خواهد بود و شناخت شهر از آن جهت برای ما اهمیت دارد که جهان بیش از پیش به سوی شهرنشینی پیش می‌رود.» و نیز در جایی دیگر می‌گوید : « تئاتر و اجرا می‌تواند ما را در شناخت و درک تجربه‌های شهری و نیز زمینه‌های دیگری یاری دهد که برای درک آن‌ها نیازمند شناخت شهر هستیم.»

دو ترکیب کلیدی در این جملات، شناخت تئاتر و شناخت شهر است که در راستای یکدیگر آمده اند.اگر به پیشینه‌ی تاریخی تئاتر بپردازیم، تئاتر در دولت‌شهر آتن، و در قرون چهارم تا ششم پیش از میلاد به رشد و شکوفایی رسید. در آن دوران، نمایش‌ها اغلب در فضاهای شهری آماده و اجرا می‌شده است.

فضای شهری، جایی است در شهر که هویت شهر را به شهروندان یادآور می‌شود و امکان ارتباط نزدیک و رو در رو  face to face را برای آنان فراهم می‌سازد. در واقع شهر با فضاهای شهری‌اش برای شهروندانش شناسانده شده و وارد یک ارتباط صمیمی با آن‌ها می‌شود.

شهر اصفهان به خصوص به دلیل ساختار باغ‌شهر بودنش که یادگار شهرسازی پیشرو آن در عصر شکوه و قدرت دوره‌ی صفوی است، پر از فضاهای شهری است که خاطرات شهر را در ذهن شهروندان، نسل در نسل، زنده نگاه داشته است.

حال با این مقدمه، به نمایش باغ زرشک بازمی‌گردیم. نام نمایش، باغ زرشک است و در محله‌ی باغ زرشک اصفهان روی صحنه‌ اجراست. اما صحنه‌ اجرا نیز خود داستانی دارد. اجرای تئاتر بر روی ایوان و بخشی از حیاط عمارتی تاریخی صورت می‌گیرد. عمارت تاریخی در محل قدیم باغ زرشک صفوی قرار دارد.

باغ زرشک از جمله باغ‌هایی است که به دستور شاه عباس بر محور چهارباغ عباسی، در جنوب زاینده رود و به سمت کوه صفه، ( محل کنونی چهارباغ بالا) بنا شد.

این عمارت که با معماری دوره‌ی پهلوی اول و تزئیناتی زیبا، به سال ۱۳۱۷ ه.ش ساختمان اداری کارخانه‌ی صنایع پشم بوده است و در سال‌های اخیر، متعلق به دبیرخانه‌ی شورای شهر ، هم اکنون بخشی از موزه‌ی تاریخ شهرداری اصفهان شده است و به همین واسطه درب آن در ساعاتی از روز به روی عموم باز است.

بنابراین می‌توان اجرای این تئاتر را با کمی اغماض، ( چون ورود به مکان اجرا یعنی ایوان و حیاط موزه، با محدودیت زمانی همراه است) در یک فضای شهری در نظر گرفت و از این رو، در جایگاه یک شهروند، رابطه‌ میان تئاتر و شهر را در تماشای نمایش باغ زرشک، به خوبی تجربه کرد. نکته‌ جالب این است که داستان نمایش به یک خاطره‌ شهری می‌پردازد.

به یک دوره‌ تاریخی متعلق به دهه‌های ابتدایی قرن ۱۴ خورشیدی، (۱۳۰۰ تا حدود ۱۳۳۰) که کارخانه‌‌های ریسندگی و بافندگی در کنار زاینده رود و در محل باغ‌های صفوی احداث شد و رفته رفته حال و هوای تازه‌ای را در شهر اصفهان پدید آورد. از جمله‌ی آن کارخانه‌ها، کارخانه‌ی صنایع پشم بوده است.

نمایش باغ زرشک بسیار بومی است و پر از اشاره‌های ضمنی به خرده فرهنگ‌هایی است که مختص شهروندان اصفهان است. متن نمایشنامه با روایت داستانی خیالی که در بستر اتفاقات تاریخی و واقعی رخ داده است، تاثیری که ورود کارخانه‌ نساجی به عنوان عنصری از دنیای مدرن به بافت سنتی شهر اصفهان داشته را برای مخاطب امروز، بازگو می‎‌کند.

این تاثیر پذیری، هم بر چهره‌ ظاهری شهر اصفهان نمود داشته به گونه‌ای که دودکش‌های آجری و بلند کارخانه‌ها در کنار گنبدهای فیروزه‌ای ، به نشانه‌های شهری بدل شده بودند، همچنین صدای بوق کارخانه‌ها در ابتدای صبح، بلند تر از هر صدایی نوید شروع یک روز کاری را می‌داده‌اند؛ و هم بر پوسته‌ی زیرین شهر نفوذ داشته، چنانچه که در بروشور نمایش اشاره شده : حدود ۱۵هزار نفر از جمعیت ۲۰۰ هزار نفری شهروندان اصفهان در آن زمان، کارگران این کارخانه‌ها بوده‌اند و بنابراین طبقه‌ای اجتماعی به نام طبقه‌ی کارگر حرفه‌ای را برای اولین بار در شهر اصفهان ایجاد کرده بودند.

نمایش تلنگری دارد به فراز و فرودی که این کارخانه‌ها از سر گذراندند تا به رونق رسیدند و اما بعد، متاسفانه در جریان حوادث جنگ جهانی دوم و هجوم نیروهای روس و انگلیس به اصفهان، رفته رفته از رونق افتادند.

نقطه‌ی قوت در نمایش پرداختن به زنان کارگر است که شاید بتوان گفت، احتمالا اولین حضور زنان اصفهانی در اجتماع به عنوان کارگر کارخانه بوده است چرا که پیش از آن تاریخ یعنی در دوره‌ی قاجار و قبل تر از آن، به دلیل ساختار بسته‌ی فرهنگی، هرگز چنین حضوری در صحنه‌ی کار اجتماعی برای زنان میسر نبوده است.

این حضور اجتماعی که البته سوغات مدرنیته برای زنان بوده، در کنار رشد و آگاهی اجتماعی، زمینه ساز رو یا رویی میان دو سبک زندگی سنتی و مدرن برای آنان نیز بوده است.

روایت نمایشنامه در قالب تئاتر مستند، با اشاره‌های مستقیم به وقایع تاریخی و همراه با موسیقی شناسنامه دار متعلق به دهه های چهل و پنجاه خورشیدی، فضایی نوستالژیک و خاطره‌انگیز را در مقابل چشمان مخاطب ساخته است، به خصوص صحنه‌ی اجرا که خود بخشی از این روایت تاریخی است، به ماندگار شدن این خاطره‌ی جمعی در ذهن تماشاگر کمک می‌کند.

نمایش باغ زرشک برشی از زندگی شهری مردم اصفهان در برهه‌ای خاص از تاریخ این شهر است که چون متعلق به زیست بومی شهروندان و چگونگی مواجهه شدن آن‌ها با ورود مدرنیته و به دنبال آن روند شهرسازی مدرن اصفهان است، علاوه بر ویژگی‌های دراماتیک و عناصر اجرایی تئاتر همچون بازیگری قدرتمند بازیگران و نورپردازی و فضاسازی همراستا با هویت تاریخی آن، دارای ارزشی دو چندان است که وجوب تماشای آن برای هر اصفهانی را گوش زد می‌کند.

تئاتر باغ زرشک به کارگردانی و نویسندگی محمد رضا رهبری و دستیار کارگردان امیرحسین صانعی پور، و بازیگری بازیگران احمد خوانساری، بیژن نمکی زاده، محمد ترابی، سوده امیرخانی، احمد رضا سلیمانی و سارا اشتیاقی تا دهم تیرماه در عمارت باغ زرشک به روی صحنه‌ی اجرا خواهد بود.