آب نما؛ نسخه تکراری پیچیده شده برای میدان امام حسین (ع) اصفهان

میدان امام حسین(ع) در مرکز شهر اصفهان و یکی از پرترددترین نقاط این شهر، چند سال به دلیل عملیات اجرایی خط یک قطارشهری در حصار بود، اما سرانجام با اتمام عملیات عمرانی خط یک قطار شهری، این میدان نیز از حصار خارج و از چهره جدید آن رونمایی شد.

برای زیباسازی این میدان همچنان نسخه قدیمی زیباسازی شهری یعنی آب نما پیچیده شده، درحالیکه قدرت الله نوروزی، شهردار اصفهان ۲۳ اردیبهشت سال ۱۳۹۷، از ممنوعیت آب نما در پروژه‌های جدید شهری خبر داده و با اشاره به موضوع مهم کم‌آبی در اصفهان، گفته بود که «در اسفندماه ۹۶ و در هفته درختکاری بر کاشت گونه‌های مقاوم به شرایط خشکی از سوی شهرداری تاکید شد، اما اکنون فراتر از آن اعلام می‌کنم که از این پس شهرداری در پروژه‌های خود از ایجاد آبنماهای جدید خودداری می‌کند».

کارشناسان طراحی شهری احداث آب نماها را منوط به رعایت مواردی همچون مکان یابی علمی و منطقی، ایجاد سایه بان برای جلوگیری از تبخیر، بازچرخانی آب و مواردی از این دست می‌دانند، اما مجریان طرح تأکید دارند این آب نما با ویژگی هایی طراحی شده که مصرف آب آن زیاد نیست و با وضعیت اقلیمی اصفهان همخوانی دارد.

محمد فیض – مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان در این باره می گوید: آب نمای میدان امام حسین (ع) با استفاده از روش عایق کامل، با حداقل سه لایه قیرگونی در زیر، مواد آب بند در بتن مصرفی و اتصالات و سیستم چرخش آب و با هدف کاهش ارتفاع و مصرف آب غیرشرب احداث شده است.

فیض با اشاره به اینکه حوض مقابل ساختمان شهرداری مرکزی اصفهان یک کف سازی ساده است، اضافه می کند: این پروژه در دو فاز طراحی شده که فاز نخست آن اجرا شده و فاز دوم آن امسال به بهره برداری خواهد رسید.

حوضی که در حد آب نما است

وی در مورد ویژگی‌های حوض و آب نمای میدان امام حسین(ع)، توضیح می دهد: وقتی صحبت از بحران آب می‌شود، مصرف بهینه و با قاعده و قانون آب در طراحی مدنظر قرار می گیرد، بر این اساس حوضی که در این میدان طراحی شده به آب فراوان نیاز ندارد و اصلا آبگیر نیست، چون ارتفاع حوض بزرگ آن فوق العاده کم است، به طوریکه آبگیری و ارتفاع این حوض حدود ۱۵ تا۲۰ سانتی متر و بیشتر در حد آب نما است.

فیض با بیان اینکه آبی که در این حوض و آب نما مورد استفاده قرار می گیرد، آب چاه است و بازچرخانی می شود، ادامه می دهد: از مزایای این طرح می توان به بازچرخانی آب اشاره کرد و آب مورد استفاده، مستقیما وارد فاضلاب نمی شود، همچنین آب مورد استفاده آن، اندک است و از چاه تامین می شود که قابلیت استفاده در فضای سبز اطراف را دارد.

آب نماهای طراحی شده در شهر جنبه تزیینی دارد

مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان با تأکید براینکه آب نماهای طراحی شده در شهر بیشتر جنبه تزیینی و نمادین دارد، می گوید: در کف سازی جدید چهارباغ نیز یک آبراهه تعبیه کرده ایم که کاملاً ایزوله و آب بند است، ارتفاع این آبراهه هم بین ۵ تا ۱۰ سانتی متر است و آب در دو منبع بزرگ در زیرزمین جمع آوری، فیلتر و دوباره بازچرخانی می شود، به این صورت که آب این محوطه دائما در حال چرخش و در نهایت قابل استفاده در فضای سبز است.

وی خاطرنشان می کند: هویت آبراهه طراحی شده در چهارباغ، به دوران صفویه بر می گردد، اما استفاده آب در این طرح هم به صورت اصولی برنامه ریزی شده است.

فیض با تاکید براینکه هدف ما، به حداقل رساندن و کاهش میزان مصرف آب است و در عین حال کاهش ارتفاع در آب نماها را نیز مورد توجه قرار می دهیم، تصریح می کند: نکته مثبت در مورد آب نماها ارتفاع اندک آن و مصرف از آب چاه، عایق بندی، بازچرخانی و فیلتر است و صرفا مقدار جزیی از آب تبخیر می شود.

مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان درباره اینکه چرا با وجود اینکه شهردار اصفهان در اردیبهشت سال ۹۷، احداث آبنما در شهر اصفهان را ممنوع اعلام کرد، این موضوع در طراحی میدان امام حسین(ع) مدنظر قرار نگرفت، می گوید: میزان آب مصرفی آب نما از میزان آب مصرفی در یک خانواده ۳ یا ۴ نفره در عرض ۲۴ ساعت، کمتر است. ما نباید از آن طرف پشت بام بیفتیم و نه از این طرف. آب نمایی که در این میدان بهره برداری شده، دکوری و با رعایت تمام استانداردها است.

وی ادامه می دهد: زمانی یک مکان به صورت غرقابی آبیاری می شود که حرکتی اشتباه است و ما هم اعتقادی به آن نداریم، اما در برخی مکان ها مثل میدان امام حسین (ع) آب نما نقش نمادین پیدا می کنند، مانند آبراهه کف چهارباغ که ارتفاع این آبراهه ۱۰ سانتی متر است، ضمن اینکه آب بازچرخانی می شود و آب مصرفی آن حتی به اندازه دو خانوار نیست.

تشبیه آب نماهای امروزی به حوض های قدیمی

ارمغان احمدی، پژوهشگر طراحی شهری در خصوص آب نماها به ایسنا، می گوید: اگر به ریشه تاریخی آبنماها برگردیم، حوض های قدیم را می توان به آب نماهای امروزی تشبیه کرد که اگر به شکل درست استفاده می شد، تکنیکی بوده که بیشتر جنبه اقلیمی داشته است.

وی ادامه می دهد: یکی از ویژگی های حوض های تاریخی این است که روی این حوض، عامل سایه انداز وجود داشته که گاهی اوقات سازه های سبک بوده اند؛ مانند چیزی که در مسجد جامع اصفهان وجود دارد و یک سکو روی حوض قرار گرفت که از تبخیر بیش از حد آب در فصول گرم سال جلوگیری می کند، در عین حال که انعکاس ها و بازتاب هایی که دمای تابشی را افزایش دهند، کم می کند.

احمدی به وجود درختان در خانه های تاریخی نیز اشاره و اظهار می کند: اگر به خانه های تاریخی نگاه کنیم، حوض ها با درختان پوشش داده می شده و درختان هم نقش سایه انداز را بازی می کردند، به این صورت یک اکوسیستم کوچک در حیاط منازل با کمترین میزان تبخیر آب شکل می گرفته که باعث کاهش استفاده از آب می شد.

این دانش آموخته دکتری و پژوهشگر طراحی شهری با اشاره به نقش اقلیمی حوض ها، اظهار می کند: برای مثال با تبخیر مختصر آب، دمای ادراکی محیط کاهش پیدا می کرده است، اما در زمان حاضر در میادین بزرگی که هیچ فاکتور سایه اندازی وجود ندارد، آبنما طراحی می کنیم. به عنوان مثال حوض پارک مرداویج با وجودی که در پارک احداث شده، اما از درختان فاصله دارد.

وی درخصوص مشکلات نبود عامل سایه انداز در آبنماها، می گوید: وقتی عامل سایه انداز برای حوض ها و آبنماها وجود نداشته باشد، باعث ایجاد مشکلاتی خواهد شد، به طوری که زمانی که هوا گرمتر می شود، بازتاب های زیادی خواهیم داشت و همچنین تبخیر زیادی صورت خواهد گرفت. زمانی که تبخیر زیاد باشد، باید آب به حوض یا آبنما تزریق شود. این درحالیست که با تبخیر زیاد به جای اینکه آسایش حرارتی به وجود بیاورد، دمای ادراکی افزایش پیدا می کند و حتی باعث گرمتر شدن هوای فضا نسبت به آن چیزی که در واقعیت هست، می شود.

احمدی اضافه می کند: آب، بازتابنده خیلی قوی به شمار می آید و اگر بدون واسطه و مستقیم، نور خورشید به آب بتابد و بازتابش شود، دمای تابشی در محیط افزایش پیدا می کند. افزایش دمای تابشی، رطوبت نسبی و بالا بودن دمای هوا، عواملی هستند که باعث می شوند نه تنها دمای ادراکی در نزدیکی حوض یا آبنما کاهشی نباشد، بلکه افزایش یابد.

این پژوهشگر طراحی شهری در خصوص مکان یابی دقیق آبنماها نیز، می گوید: حتی اگر قرار است که حوض و یا آبنمایی داشته باشیم، باید مکان خاص خود را داشته باشد، همچنین در اقلیم های گرم و خشک ترجیحا باید در بالای حوض و آبنما سایه انداز داشته باشیم که از تابش مستقیم به آب جلوگیری کرده و از طرفی بازتاب ها کاهش یابد و همچنین از افزایش تبخیر و رطوبت نسبی جلوگیری شود.

وی توضیح می دهد: در قدیم وقتی مردم می خواستند حیاط را آب پاشی کنند و در ایوان بشینند، این کارها را غروب انجام می دادند، یعنی زمانی که آفتابی وجود نداشت و معتقد بودند هوا “دم می کند”. این اصطلاح دم کردن همان دمای ادراکی است. وقتی دمای محیط و سطح خیلی بالا رود و در عین حال روی سطح آب بریزیم، تبخیر و رطوبت افزایش می باید و در نتیجه سبب افزایش دمای ادراکی می شود، اما در غروب، چون خورشید تابش مایلی دارد و یا شدت تابش کاهش می باید، اگر آب وجود داشته باشد می تواند تاثیرگذار و مفید باشد.

استفاده سیستمی از آب در اصفهان قدیم

احمدی با اشاره به اینکه در شهرسازی قدیم اصفهان آب ها به صورت زنجیره پیوسته و یا یک اکوسیستم پیوسته در اصفهان جریان داشتند، می افزاید: مادی ها وارد فضا می شدند و حتی گاهی همین مادی ها فرمی مانند حوض ایجاد می کردند و دوباره جریان پیدا می کرد. نمونه تاریخی آن در مدرسه چهارباغ و تامین آبی است که برای میدان نقش جهان اتفاق می افتاد، بنابراین آب در گذشته اصفهان به صورت چرخه به هم پیوسته و سیستمی مورد توجه بود؛ سیستمی که همه اجزای آن به یکدیگر کمک می کردند.

این پژوهشگر طراحی شهری با بیان اینکه متاسفانه امروزه نگرش جز به جز داریم، ادامه می دهد: به عنوان مثال در تهران یک آب نمای بزرگ که از بالا به پایین ریزش دارد و نوشته هایی را شکل می دهد، در اتوبان نصب شده است! وقتی در اتوبان حرکت می کنیم آیا فرصتی می شود که نوشته هایی که با آب نوشته می شود را بخوانیم؟ مکان یابی های ما حتی در بسیاری از مواقع دچار نقص است. اگر همین آب نما در پارک نصب می شد، بهتر بود، اما زمانی که آب نما را در اتوبان احداث می کنیم، گاهی باعث تصادف می شود، چون توجه مردم را جلب می کند و یا اینکه اصلا به آن توجهی نمی شود.

وی تاکید می کند: در میادین و جایی که سواره بر فضا غلبه دارد، بهتر است که آب نما نداشته باشیم، مگر اینکه یک مجسمه و یا یک المانی به گونه ای بر روی آب نما قرار داده شود که سایه مجسمه، بر آب نما بیفتد و تاثیرگذار باشد، مثل آب نمای جلفا که یک مجسمه کوچک بر روی آب نما قرار دارد و رفتار اقلیمی بهتری دارد، همچنین در میدان هایی که امکان استفاده از گیاهان بلند نداریم، چون جلوی دید را می گیرد، باید از عناصری استفاده شود که سایه داشته باشد و آب کاملا در معرض آفتاب قرار نگیرد و حتی بهتر است طراحی عنصر براساس زاویه تابش ها باشد، تا زمان های بیشتری در سایه باشد. در غیر این صورت، آب نماها را برای فضاهای پیاده و فضاهایی که کمتر در معرض تابش مستقیم آب قرار داشته باشد، بیشتر توصیه می کنم، تا آب نماهایی که در فضاهای باز هستند و صرفا جنبه زیبایی دارند و جنبه اقلیمی ندارند.

میادینی که همه یا یک الگو ساخته می شوند

احمدی با اعتقاد براینکه به جای آب نماها می توان از انواع مجسمه ویا انواع بازی های تکنولوژیکی استفاده کرد، می گوید: نمی دانم که آیا لازم است وسط میدان چنین المان هایی وجود داشته باشد، چون به نظر من وجود چنین المان هایی لازم نیست و میدان برای نقش اصلی خود یعنی نشانه ای که مردم بتوانند جهت یابی کنند کافی است، اما میادین ما، تقریبا همه با یک الگو ساخته می شوند، همگی از فضایِ گردی تشکیل می شوند که دارای فضای سبز، آب نما و چند فواره هستند، در حالیکه بهتر است میادین را به گونه ای طراحی کنیم که هر کدام هویت خاص خود را دارا باشند.

این دانش آموخته دکتری و پژوهشگر طراحی شهری با تأکید براینکه بهتر است هوشمندانه تر عمل کنیم و درگیر ظواهر و تکرار نشویم، اضافه می کند: باید ببینیم عنصری که قرار است وارد فضایی شود، برای این فضا مناسب است یا نه، در حالیکه دلیل خوبی نیست که چون شهرهای دیگر چنین طراحی داشته اند، ما نیز همان کار را انجام دهیم، بنابراین بهتر است بومی تر فکر و هوشمندانه تر اجرا کنیم.